Phụ nữ và trẻ em gái khuyết tật (PN&TEGKT) thường phải đối mặt với nhiều thách thức trong đó có bị bạo lực giới và bạo lực gia đình. Năm 2017, Hà Nội có 102,779 người khuyết tật (NKT), 48% là phụ nữ và 12.5% là trẻ em
1. PN&TEGKT có nguy cơ bị bạo lực giới cao hơn ba lần so với PN&TEG không khuyết tật
2. Theo báo cáo năm 2010 có tới 27% phụ nữ trải qua ít nhất một loại bạo lực trong 12 tháng trước khi phỏng vấn
3. PN&TEGKT trí tuệ hay khiếm thính thường gặp phải quấy rối tình dục do hạn chế về giao tiếp. Bạo lực trên cơ sở giới gây ra hậu quả nặng nề đến sức khỏe và tinh thần của nạn nhân nhưng khoảng 87% số nạn nhân không có hỗ trợ của cơ quan/tổ chức chính thống nào
4.
Chỉ khoảng 20% NKT nắm được thông tin chính sách pháp luật
5. Hiểu biết pháp luật về giới còn hạn chế. Khoảng 30% số người trong báo cáo chưa bao giờ nghe đến luật bình đẳng giới, luật hôn nhân và gia đình, luật phòng chống bạo lực gia đình và phụ nữ hiểu biết về các luật này thấp hơn nam giới
5. Do đó, Hội Người khuyết tật thành phố Hà Nội triển khai dự án “Nâng cao nhận thức pháp luật và tăng cường tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý cho của phụ nữ và trẻ em gái khuyết tật tại 4 huyện Gia Lâm, Sóc Sơn, Hoài Đức và Phúc Thọ”.
Hội Người khuyết tật thành phố Hà Nội (Hội) là một tổ chức xã hội của người khuyết tật trên địa bàn thành phố, hoạt động vì mục tiêu hỗ trợ người khuyết tật (NKT) hòa nhập cộng đồng. Dự án “Nâng cao nhận thức pháp luật và tăng cường tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý cho phụ nữ và trẻ em gái khuyết tật tại 4 quận/huyện Hà Nội” được tài trợ bởi Quỹ Thúc đẩy Sáng kiến Tư pháp – JIFF thuộc chương trình Tăng cường pháp luật và tư pháp tại Việt Nam – EU JULE. Khảo sát ban đầu được thực hiện trong khuôn khổ của Dự án tại 4 huyện (Phúc Thọ, Hoài Đức, Sóc Sơn và Gia Lâm) nhằm phục vụ cho công tác lập kế hoạch hành động của Dự án trong thời gian sắp tới. Mục tiêu của khảo sát: (1) Khảo sát thực trạng hiểu biết về các Luật: Luật Người khuyết tật, Luật Bình đẳng giới, Luật Phòng chống bạo lực gia đình, Luật hôn nhân gia đình, và Luật Trẻ em của phụ nữ và trẻ em gái khuyết tật, (2) Khảo sát nhu cầu trợ giúp pháp lý của phụ nữ và trẻ em gái khuyết tật, (3) Khảo sát tình hình phổ biến kiến thức pháp luật và tiếp cận trợ giúp pháp lý cho phụ nữ và trẻ em gái khuyết tật và (4) Vai trò của Hội Người khuyết tật trong việc phổ biến pháp luật, tăng cường tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý và hỗ trợ giải quyết các vấn đề liên quan tới bình đẳng giới và hôn nhân gia đình. Khảo sát áp dụng phương pháp tiếp cận có sự tham gia và phương pháp tiếp cận dựa trên quyền. Phương pháp thu thập số liệu bao gồm: nghiên cứu tài liệu, phương pháp định tính với các cách tiếp cận có sự tham gia và khảo sát định lượng dựa trên nghiên cứu kiến thức – thái độ - hành vi (KAP).
Kết quả khảo sát cho thấy nhu cầu trợ giúp pháp lý của phụ nữ và trẻ em gái khuyết tật là khá cao nhưng thực tế tiếp cận được dịch vụ trợ giúp pháp lý chưa được như kỳ vọng. Cụ thể như sau:
a. Nhu cầu
Dịch vụ pháp lý, trong đó bao gồm một loại hình dịch vụ miễn phí được gọi là trợ giúp pháp lý, đóng một vai trò quan trọng trong việc bảo vệ công lý cho người dân và xây dựng một xã hội công bằng, bình đẳng. Công lý, theo từ điển tiếng Việt, được định nghĩa là “
lẽ phải được xã hội thừa nhận, phù hợp với đạo lý và lợi ích chung của xã hội”. Bảo vệ công lý cho người dân bao gồm, nhưng không giới hạn ở, hai điều:
Ngăn chặn để quyền và lợi ích chính đáng của người dân không bị xâm hại.
Khi quyền và lợi ích chính đáng bị xâm hại, thì người dân có khả năng tìm kiếm sự bù đắp tổn thất thoả đáng thông qua hệ thống công lý chính thức.
Tuy nhiên, dịch vụ pháp lý chỉ phát huy tác dụng khi hai yếu tố khác được thoả mãn.
Thứ nhất, quyền và lợi ích chính đáng của người dân phải được luật pháp bảo vệ, hay nói cách khác đó là quyền và lợi ích chính đáng trở thành quyền và lợi ích hợp pháp. Thứ hai, người dân phải biết quyền và lợi ích của mình được luật pháp thừa nhận và muốn tìm sự bảo vệ của hệ thống công lý khi họ cảm thấy quyền và lợi ích đó bị xâm hại.
Qua những cuộc phỏng vấn sâu và phỏng vấn bảng hỏi, nhóm nghiên cứu có ghi nhận được rất nhiều những bức xúc của người tham gia. Những lĩnh vực thường xảy ra bức xúc đó là xác định mức độ khuyết tật (mới và cập nhật), chính sách bảo trợ xã hội như các chính sách hỗ trợ người khuyết tật hay công nhận hộ nghèo, vay tiền từ ngân hàng chính sách xã hội và nhu cầu pháp lý về thừa kế, đất đai và tài sản.
Kết quả phỏng vấn bảng hỏi cho thấy nhu cầu hỗ trợ về các vấn đề liên quan tới người khuyết tật như xác định mức độ khuyết tật rất cao, 84.6%. Tiếp theo là các vấn đề về chính sách bảo trợ xã hội như không được công nhận hộ nghèo 29.1%, không được vay tiền từ ngân hàng chính sách xã hội 27.8%. Vấn đề liên quan tới bạo lực cũng ở mức tương đối cao 15.6% so với các lĩnh vực trên. Vấn đề về thừa kế, tranh chấp đất đai và tài sản cũng là một bức xúc của nhiều chị em phụ nữ, 10.6%.
Mức độ tiếp cận đến dịch vụ pháp lý trong khuôn khổ khảo sat này được xem xét ở 3 khía cạnh:
- Hiểu biết của phụ nữ và trẻ em gái khuyết tật về dịch vụ pháp lý
- Cách thức giải quyết vấn đề mà phụ nữ và trẻ em gái khuyết tật thường sử dụng khi gặp phải vấn đề pháp lý
- Thực tế tiếp cận và sử dụng dịch vụ pháp lý
Đa số người được hỏi chưa bao giờ nghe tới các cơ quan, tổ chức trong lĩnh vực luật và trợ giúp pháp lý, tuy nhiên có 1/3 số người cũng đã từng nghe tới Trung tâm TGPL nhà nước. Sự hiểu biết của người tham gia về các Trung tâm TGPL nhà nước có thể do Hội và Trung tâm TGPL phối hợp tổ chức các đợt tuyên truyền và trợ giúp pháp lý lưu động trong khoảng 1 vài năm qua.
Khi hỏi về các tìm kiếm thông tin khi có nhu cầu giải quyết các vấn đề bức xúc, hầu hết phụ nữ khuyết tật lựa chọn các kênh sau: Hội NKT (37.6%), Đài báo và các phương tiện thông tin đại chúng (32.9%) và trao đổi hỏi han hàng xóm hoặc họ hàng (27.1%). Các hình thức về pháp luật vẫn chưa được người tham gia sử dụng nhiều như chỉ có 15.3% số người tham gia hỏi cộng tác viên pháp luật hoặc trợ giúp viên pháp lý khi có vấn đề bức xúc hoặc từ các buổi tuyên truyền pháp luật (12.9%).
Về việc tiếp cận với các cơ quan, tổ chức để được hỗ trợ pháp lý, hơn một nửa số người tham gia nhận được sự tư vấn và hỗ trợ pháp lý thông qua Hội NKT (53.8%), các buổi tuyên truyền pháp luật (32.1%) và các Trung tâm TGPL nhà nước (26.7%). Như vậy, kết quả khảo sát có thể cho thấy rằng đa số người khuyết tật tìm đến tổ chức của người khuyết tật để tìm kiếm thông tin và yêu cầu sự tư vấn và hỗ trợ khi gặp vấn đề về pháp luật hơn là tìm đến các cơ quan về pháp lý.
Khi được hỏi về các lý do chưa sử dụng các dịch vụ pháp lý thì có tới 1/3 số người không biết dịch vụ pháp lý ở đâu, 1/5 số người chưa bao giờ nghe nói dịch vụ pháp lý và 1/5 số người không sử dụng được dịch vụ do không có người đưa đi. Và vẫn còn 1 số lượng không nhỏ chị em phụ nữ khuyết tật còn ngại tiếp xúc với các cơ quan nhà nước cũng như pháp lý (1/6, 17.6%). Điều này cũng được khẳng định trong khảo sát định tính.
Thực ra họ (PNKT) cũng ngại làm việc với chính quyền. Thêm nữa, khi được hỏi lại vì không nắm được luật pháp nên có khi không trả lời được nữa. Chị cũng phải giải thích là khi họ đưa ra những tiêu chí này mà mình chưa đạt thì tóm lại là mình chưa được rồi. Có người cũng đến hỏi chị, chị xem rồi khuyên họ ra xã làm đơn để người ta xét duyệt cho. (B105, phụ nữ khuyết tật)
Khảo sát cũng đã chỉ ra tình hình phổ biến pháp luật cho phụ nữ và trẻ em gái khuyết tật
Về tình hình hiện tại phổ biến các thông tin pháp luật tới người khuyết tật, kết quả khảo sát cho thấy phương tiện truyền thông đại chúng cũng đóng vai trò trong việc phổ biến pháp luật. Hội NKT các cấp phối hợp với các chi nhánh Trung tâm TGPL để tổ chức các chương trình phổ biến luật cũng như hỗ trợ pháp lý tại cộng đồng.
“Hàng năm chi nhánh trung tâm trợ giúp pháp lý tổ chức các buổi tư vấn cơ sở cho Hội Người khuyết tật của Gia Lâm và Long Biên. Bên cạnh Hội Người khuyết tật thì còn có Hội Người mù. Ở các buổi tư vấn cơ sở thấy rằng các bác khuyết tật rất thiếu thông tin về pháp luật, nhận thức về pháp luật rất mơ hồ, tại đây rất nhiều các bác hỏi các tư vấn từng trường hợp cụ thể, trợ giúp pháp lý viên hỗ trợ cho họ thì họ cũng hiểu ra.” (B001, Đại diện chi nhánh trung tâm trợ giúp pháp lý).
Bên cạnh đó, Hội NKT các cấp cũng chủ động tổ chức các chương trình nâng cao nhận thức hội viên. Nhờ có nhiều hoạt động tích cực như vậy, hiểu biết của người khuyết tật đã dần được nâng cao như trong chia sẻ của 1 người tham gia.
Tôi làm chủ tịch Hội Người khuyết tật đến nay là hơn 7 năm và hỗ trợ cho người khuyết tật nói chung và phụ nữ, trẻ em khuyết tật nói riêng thì chúng tôi đã làm được rất nhiều buổi, rất nhiều phiên và yêu cầu là ai có vấn đề, hiểu biết gì về mặt pháp lý và yêu cầu về trợ giúp pháp luật khi mình vướng phải thì đã giải quyết được hàng trăm các hội viên theo nguyện vọng, yêu cầu của họ. Và những vấn đề mà họ yêu cầu thì cơ bản là được các luật sư, giảng viên tư vấn, giúp đỡ thành công và hết sức thỏa đáng. (B002, Lãnh đạo Hội NKT cấp huyện)
Phụ nữ và trẻ em gái khuyết tật đã có hiểu biết về quyền cơ bản, vai trò cơ bản về bình đẳng giữa nam và nữ, vợ và chồng, quyền cơ bản của trẻ em. Tuy nhiên, nhận thức rõ và thái độ hành vi về các nội dung cụ thể của các luật trên vẫn còn rất hạn chế.
Kết quả khảo sát cho thấy phụ nữ tham gia Hội NKT và tham gia các hoạt động nâng cao nhận thức thì có hiểu biết về pháp luật hơn các phụ nữ chưa vào Hội. Về nhu cầu, phụ nữ và trẻ em gái khuyết tật có nhu cầu được hỗ trợ về chính sách bảo trợ xã hội (xác định mức độ khuyết tật, bảo hiểm y tế), hôn nhân gia đình (thừa kế, bạo lực gia đình).
Đối tượng tham gia khảo sát chủ yếu tìm kiếm thông tin pháp luật thông qua các phương tiện truyền thông đại chúng như báo, đài tiếng nói, đài truyền hình, Hội NKT, tham gia các buổi tuyên truyền pháp luật, hoặc hỏi thông tin từ hàng xóm và họ hàng.
Hội NKT các cấp đóng vai trò quan trọng trong tìm hiểu nhu cầu của NKT, nâng cao năng lực cho NKT, quan tâm đến đời sống của NKT tốt hơn, kết nối với các cơ quan, tổ chức có liên quan để hỗ trợ NKT, đại diện cho tiếng nói của NKT, hỗ trợ NKT/đi cùng NKT khi đến cơ quan nhà nước để làm thủ tục
Từ thực trạng nói trên, Hội Người khuyết tật thành phố Hà Nội đã đưa ra một số đề xuất, kiến nghị như sau:
- Nâng cao năng lực cho PNKT: không chỉ phổ biến kiến thức về các luật mà còn cần đưa ra nhiều ví dụ cụ thể ở nhiều dạng khác nhau (các dạng bạo lực) theo nhiều hình thức để PNKT có thái độ và hành vi đúng đắn.
- Nâng cao năng lực cho Hội NKT các cấp về tư vấn pháp luật và hỗ trợ pháp lý cơ bản để họ có thể đóng vai trò là đơn vị hỗ trợ người khuyết tật ban đầu và thực hiện các bước chuyển gửi tới các cơ quan liên quan.
- Cần tiếp tục truyền thông đại chúng thông qua báo đài địa phương nhưng cần cụ thể theo tình huống thông qua câu chuyện, phù hợp với đối tượng và trình độ của NKT.
- Cần truyền thông cho gia đình, người thân và hàng xóm của NKT để họ có thể hỗ trợ cho NKT.
- Cần tiếp tục triển khai chương trình TGPL như hiện tại đang tiến hành. Tuy nhiên, trong một số trường hợp có thể sự đồng hành của đại diện Hội NKT sẽ giúp cho NKT cảm thấy tự tin khi làm việc với đại diện pháp lý.
- Phát triển mạng lưới Hội tới cấp cơ sở (xã, phường) để hỗ trợ NKT thiết thực nhất và nắm rõ nhu cầu của NKT tại địa phương./.