VAI TRÒ CỦA IDLO TRONG THÚC ĐẨY PHÁP QUYỀN TOÀN CẦU
VAI TRÒ CỦA IDLO TRONG THÚC ĐẨY PHÁP QUYỀN TOÀN CẦU
Trong kỷ nguyên toàn cầu hóa, khi những biến động chính trị, kinh tế, xã hội và môi trường diễn ra ngày càng phức tạp, khái niệm pháp quyền (rule of law) trở thành nền tảng quan trọng để bảo đảm hòa bình, ổn định và phát triển bền vững. Pháp quyền không chỉ gắn với sự hiện diện của hệ thống pháp luật, mà còn bao hàm những giá trị cốt lõi như công lý, công bằng, trách nhiệm giải trình và tôn trọng quyền con người. Trong bức tranh toàn cầu ấy, Tổ chức quốc tế về Phát triển Luật pháp (IDLO – International Development Law Organization) nổi lên như một định chế quốc tế độc đáo. Là tổ chức liên chính phủ duy nhất chuyên biệt về pháp quyền và phát triển, IDLO đã và đang giữ vai trò cầu nối giữa lý thuyết pháp luật và thực tiễn phát triển. Bằng các chương trình hỗ trợ kỹ thuật, đào tạo, tư vấn chính sách và hợp tác quốc tế, IDLO góp phần quan trọng trong việc thúc đẩy pháp quyền, từ đó tạo dựng nền tảng vững chắc cho hòa bình, dân chủ và thịnh vượng toàn cầu.
1. Bối cảnh
Trong bối cảnh thế giới hiện nay, nhân loại đang phải đối mặt với một giai đoạn đầy biến động, nơi mà những thành tựu của toàn cầu hóa, hội nhập và khoa học – công nghệ đi song hành cùng hàng loạt thách thức chưa từng có. Trật tự quốc tế, vốn được định hình sau Chiến tranh Lạnh với niềm tin vào hợp tác đa phương, luật pháp quốc tế và các thể chế toàn cầu, đang chịu sự thử thách nghiêm trọng bởi làn sóng xung đột vũ trang, cạnh tranh địa – chính trị, khủng hoảng kinh tế, biến đổi khí hậu và sự gia tăng bất bình đẳng. Càng trong thời kỳ bất định này, pháp quyền càng nổi lên như một trụ cột thiết yếu để duy trì trật tự, bảo vệ quyền con người và bảo đảm rằng phát triển có thể diễn ra theo hướng công bằng, bao trùm và bền vững. Thế nhưng, trên thực tế, tại nhiều nơi, pháp quyền đang bị xói mòn hoặc chưa từng được thiết lập vững chắc, khiến tình trạng bất công, tham nhũng, bạo lực và mất niềm tin của người dân vào nhà nước ngày càng nghiêm trọng. Chính trong bối cảnh đó, các tổ chức quốc tế chuyên biệt về pháp luật như IDLO trở thành những tác nhân quan trọng, góp phần lấp đầy khoảng trống về thể chế và thúc đẩy một nền công lý phổ quát.
Trên bình diện chính trị - an ninh, thế giới đang trải qua những cuộc khủng hoảng kéo dài với mức độ phức tạp ngày càng cao. Cuộc xung đột tại Ukraine từ năm 2022 đã làm đảo lộn an ninh châu Âu, gây ra thiệt hại nhân mạng khủng khiếp, đồng thời tác động trực tiếp đến an ninh năng lượng và lương thực toàn cầu. Cuộc chiến không chỉ diễn ra trên chiến trường mà còn mở rộng sang lĩnh vực pháp lý và thể chế, khi các bên liên tục đưa ra cáo buộc vi phạm luật nhân đạo quốc tế, đồng thời đẩy hệ thống pháp luật quốc tế vào thử thách lớn trong việc xử lý tội ác chiến tranh và vi phạm nhân quyền. Tại Trung Đông, xung đột Israel – Palestine vẫn chưa tìm thấy giải pháp, trong khi Syria, Yemen, Libya tiếp tục rơi vào vòng xoáy bạo lực. Ở châu Phi, nhiều quốc gia vùng Sahel như Mali, Niger, Burkina Faso chứng kiến các cuộc đảo chính quân sự liên tiếp, làm suy yếu nghiêm trọng những nỗ lực xây dựng nhà nước pháp quyền. Tại Sudan, nội chiến bùng phát đã gây ra thảm họa nhân đạo với hàng triệu người phải rời bỏ nhà cửa. Tất cả những biến động này đều cho thấy một thực tế: nơi nào thiếu vắng thể chế pháp lý vững mạnh, nơi đó bất ổn dễ bùng phát, và chỉ khi có nền pháp quyền ổn định thì hòa bình mới có cơ hội bền vững.
Ở khía cạnh kinh tế - xã hội, thế giới vừa trải qua cú sốc COVID-19, một cuộc khủng hoảng toàn cầu chưa từng có trong lịch sử hiện đại. Đại dịch không chỉ cướp đi sinh mạng của hàng chục triệu người mà còn phơi bày sự mong manh của hệ thống quản trị và khung pháp luật ở nhiều quốc gia. Những biện pháp khẩn cấp được áp dụng – từ hạn chế quyền đi lại, cách ly bắt buộc, phong tỏa kinh tế – nhiều khi xung đột với các quyền cơ bản của con người, đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc điều chỉnh pháp lý trong tình huống khủng hoảng. Sau đại dịch, thế giới bước vào thời kỳ suy thoái kinh tế với chuỗi cung ứng đứt gãy, nợ công gia tăng, lạm phát leo thang và sự bất bình đẳng xã hội ngày càng sâu sắc. Trong khi tầng lớp giàu có tiếp tục gia tăng tài sản, thì hàng trăm triệu người ở các nước nghèo phải đối mặt với nguy cơ nghèo đói cùng cực, mất việc làm, thiếu thốn dịch vụ y tế và giáo dục. Thực trạng này đặt ra câu hỏi lớn về công bằng xã hội và hiệu quả của pháp luật trong việc phân phối nguồn lực, điều tiết thị trường và bảo đảm cơ hội bình đẳng cho mọi người.
Bên cạnh đó, những thách thức an ninh phi truyền thống ngày càng đe dọa nghiêm trọng đến nền tảng của các xã hội. Biến đổi khí hậu gây ra thiên tai cực đoan với tần suất và cường độ ngày càng lớn: bão lũ, hạn hán, cháy rừng, nước biển dâng. Những tác động này không chỉ gây thiệt hại về kinh tế mà còn dẫn đến xung đột về tài nguyên, buộc hàng triệu người phải di cư, tạo ra làn sóng tị nạn môi trường. Ở nhiều quốc gia, sự thiếu vắng khung pháp lý về bảo vệ môi trường, quản lý tài nguyên thiên nhiên và bảo vệ quyền lợi của cộng đồng dễ bị tổn thương đã khiến những tác động tiêu cực của biến đổi khí hậu trở nên trầm trọng hơn. Trong khi đó, công nghệ số và trí tuệ nhân tạo phát triển nhanh chóng mang lại cơ hội to lớn cho quản trị và phát triển kinh tế, nhưng cũng kéo theo hàng loạt vấn đề pháp lý mới: quyền riêng tư dữ liệu, an ninh mạng, đạo đức AI, và nguy cơ lạm dụng công nghệ cho mục đích vi phạm nhân quyền. Tất cả đều đòi hỏi hệ thống pháp luật toàn cầu phải thích ứng, đổi mới và kịp thời phản ứng với thực tiễn.
Một vấn đề khác không thể bỏ qua là tình trạng suy giảm niềm tin vào các thể chế công và hệ thống pháp luật tại nhiều quốc gia. Tham nhũng, lạm quyền, thiếu minh bạch trong hoạt động tư pháp, sự bất bình đẳng trong tiếp cận công lý khiến người dân mất niềm tin vào chính quyền. Ở nhiều xã hội, nhóm người nghèo, phụ nữ, trẻ em, người dân tộc thiểu số, người di cư, người khuyết tật vẫn gặp khó khăn khi tiếp cận dịch vụ pháp lý cơ bản. Khi công lý trở thành đặc quyền của thiểu số giàu có hoặc có thế lực, nền tảng xã hội bị xói mòn và nguy cơ bất ổn ngày càng cao. Các nghiên cứu quốc tế chỉ ra rằng ở những quốc gia có hệ thống pháp luật yếu kém, tỷ lệ bạo lực và bất bình đẳng cao hơn, tăng trưởng kinh tế thiếu bền vững hơn, và khả năng bùng phát xung đột cũng lớn hơn. Điều này càng khẳng định pháp quyền không chỉ là khái niệm trừu tượng, mà là điều kiện sống còn để bảo vệ hòa bình, thúc đẩy phát triển và bảo đảm quyền con người.
Trên bình diện quốc tế, dù luật pháp quốc tế và các cơ chế đa phương vẫn tồn tại, song chúng đang phải chịu áp lực lớn trước làn sóng chủ nghĩa dân túy, chủ nghĩa đơn phương và sự cạnh tranh quyền lực. Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc nhiều lần rơi vào tình trạng bế tắc khi đối mặt với các cuộc khủng hoảng lớn, trong khi việc thực thi các phán quyết của Tòa án Công lý Quốc tế hay Tòa án Hình sự Quốc tế còn gặp nhiều cản trở do thiếu cơ chế ràng buộc mạnh mẽ. Trong khi đó, Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs) mà cộng đồng quốc tế đặt ra cho năm 2030 đang đứng trước nguy cơ khó đạt được nếu thiếu đi nền tảng vững chắc về hòa bình, công lý và thể chế. Các chuyên gia quốc tế nhiều lần nhấn mạnh: không thể xóa đói, giảm nghèo, bảo vệ môi trường hay thúc đẩy bình đẳng nếu thiếu pháp quyền.
Tất cả những yếu tố trên kết hợp lại tạo nên một bức tranh toàn cầu đầy thách thức: xung đột vũ trang, khủng hoảng nhân đạo, bất bình đẳng xã hội, biến đổi khí hậu, thách thức công nghệ, suy giảm niềm tin vào thể chế, và sự yếu kém của các cơ chế pháp lý quốc tế. Trong bối cảnh ấy, nhu cầu về một hệ thống pháp quyền vững mạnh, phổ quát và có khả năng thích ứng chưa bao giờ cấp thiết đến thế. Pháp quyền không chỉ giúp giải quyết tranh chấp và duy trì trật tự, mà còn là nền tảng để bảo đảm công bằng xã hội, thúc đẩy phát triển bền vững và bảo vệ phẩm giá con người. Đây chính là bối cảnh làm nổi bật vai trò của các tổ chức quốc tế chuyên biệt về pháp luật, trong đó có Tổ chức quốc tế về Phát triển Luật pháp (IDLO). Với sứ mệnh củng cố pháp quyền, tăng cường thể chế, thúc đẩy bình đẳng và bảo vệ quyền con người, IDLO trở thành một đối tác không thể thiếu trong nỗ lực toàn cầu nhằm xây dựng một thế giới công bằng, an toàn và bền vững hơn.
2. Vai trò của IDLO
Trong tiến trình phát triển của nhân loại, pháp quyền luôn được coi là nền tảng cơ bản để xây dựng một xã hội công bằng, ổn định và bền vững. Ở cấp độ quốc tế, pháp quyền là cơ sở để duy trì trật tự, giải quyết xung đột và bảo đảm sự hợp tác giữa các quốc gia. Thế nhưng, trên thực tế, việc hiện thực hóa pháp quyền tại nhiều quốc gia còn gặp nhiều trở ngại: hệ thống tư pháp yếu kém, tình trạng tham nhũng lan rộng, sự bất bình đẳng trong tiếp cận công lý, hay những tác động nặng nề từ khủng hoảng và xung đột. Chính trong bối cảnh đó, Tổ chức quốc tế về Phát triển Luật pháp (International Development Law Organization – IDLO) ra đời và dần khẳng định vai trò của mình như một tác nhân toàn cầu trong việc thúc đẩy pháp quyền. Là tổ chức liên chính phủ duy nhất có sứ mệnh chuyên biệt về phát triển pháp luật, IDLO hoạt động với mục tiêu rõ ràng: biến pháp luật thành công cụ của phát triển, hòa bình và công bằng xã hội. Trong hơn ba thập niên hoạt động, tổ chức này đã triển khai nhiều chương trình tại hàng chục quốc gia ở các châu lục khác nhau, từ Afghanistan, Myanmar, Kenya, Somalia cho đến Honduras, qua đó giúp hàng triệu người dân tiếp cận công lý và hưởng lợi từ những thể chế minh bạch.
Điểm nổi bật nhất trong vai trò của IDLO chính là khả năng kết nối pháp luật với phát triển. Nếu trước đây pháp luật thường chỉ được nhìn nhận như công cụ duy trì trật tự xã hội, thì IDLO đã chứng minh rằng nó còn là động lực thiết yếu để phát triển kinh tế, ổn định chính trị và thúc đẩy tiến bộ xã hội. Một nền kinh tế thị trường không thể hoạt động hiệu quả nếu thiếu khung pháp lý minh bạch về quyền sở hữu, hợp đồng, thuế, cạnh tranh công bằng. Tương tự, phát triển xã hội chỉ có thể bền vững khi các quyền con người được bảo vệ bằng pháp luật, khi phụ nữ và các nhóm yếu thế được trao quyền bình đẳng. Với tư duy đó, IDLO đã triển khai nhiều chương trình hỗ trợ xây dựng luật thương mại, luật đầu tư, luật phá sản tại các quốc gia đang phát triển, qua đó góp phần cải thiện môi trường kinh doanh, tạo niềm tin cho nhà đầu tư và mở ra cơ hội tăng trưởng bền vững. Tại Myanmar, tổ chức này tham gia cải cách luật đất đai và luật thương mại, giúp nông dân tiếp cận tín dụng dễ dàng hơn và tạo điều kiện cho doanh nghiệp an tâm mở rộng đầu tư. Tại Mông Cổ, IDLO hỗ trợ soạn thảo luật khoáng sản, vừa khuyến khích khai thác tài nguyên, vừa bảo đảm tính bền vững, cân bằng lợi ích kinh tế với bảo vệ môi trường. Những sáng kiến này cho thấy pháp luật, khi được thiết kế và thực thi hợp lý, có thể trở thành đòn bẩy phát triển thay vì rào cản.
Không dừng lại ở đó, IDLO còn gắn vai trò thúc đẩy pháp quyền với chương trình nghị sự phát triển toàn cầu. Tổ chức này kiên trì đồng hành cùng việc thực hiện Mục tiêu Phát triển Bền vững số 16 của Liên Hợp Quốc về hòa bình, công lý và thể chế vững mạnh. IDLO nhiều lần khẳng định rằng không thể có phát triển bền vững nếu thiếu đi pháp quyền. Những nghiên cứu và báo cáo của tổ chức này đã chỉ ra rằng các quốc gia sở hữu hệ thống pháp luật minh bạch thường có khả năng thu hút đầu tư cao hơn, chỉ số hạnh phúc xã hội lớn hơn và mức độ bất bình đẳng thấp hơn. Như vậy, IDLO đã đặt pháp luật vào đúng vị trí của nó: không chỉ là công cụ quản lý, mà là nền tảng cho sự tiến bộ của xã hội loài người.
Song song với việc kết nối pháp luật và phát triển, một vai trò then chốt khác của IDLO là hỗ trợ cải cách tư pháp và tăng cường thể chế. Một quốc gia có thể ban hành nhiều đạo luật tiến bộ, nhưng nếu hệ thống tư pháp yếu kém, thiếu nhân lực và không đủ độc lập, thì pháp quyền vẫn chỉ tồn tại trên giấy. Chính vì vậy, IDLO đã tập trung vào những chương trình toàn diện nhằm nâng cao năng lực cho hệ thống tư pháp. Ở Afghanistan, sau năm 2001, IDLO tham gia sâu rộng vào quá trình tái thiết nền pháp luật. Tổ chức này hỗ trợ thiết lập các trường đào tạo tư pháp, xây dựng giáo trình hiện đại, đào tạo hàng nghìn luật sư, thẩm phán, công tố viên, đồng thời tư vấn cho chính phủ trong việc sửa đổi luật hình sự và luật tố tụng. Tại Kenya và Tanzania, các dự án cải cách tư pháp do IDLO triển khai giúp rút ngắn thời gian xét xử, giảm chi phí hành chính, đồng thời chống tham nhũng bằng việc thiết lập cơ chế giám sát độc lập. Không những thế, IDLO còn khuyến khích áp dụng công nghệ thông tin trong hoạt động tư pháp như tòa án điện tử, quản lý hồ sơ trực tuyến, tạo điều kiện để người dân tiếp cận công lý dễ dàng hơn và nâng cao tính minh bạch của quá trình xét xử. Qua những nỗ lực này, IDLO cho thấy họ không chỉ đưa ra khuyến nghị lý thuyết, mà thực sự đồng hành cùng các quốc gia trong hành trình củng cố nền tảng pháp lý và thể chế.
Nếu như cải cách tư pháp là xương sống của pháp quyền thì quyền con người và bình đẳng giới chính là linh hồn của nó. IDLO luôn nhấn mạnh rằng pháp quyền chỉ có ý nghĩa khi phục vụ con người. Do đó, trong mọi hoạt động, tổ chức này đều lồng ghép việc bảo vệ quyền con người, với trọng tâm đặc biệt là thúc đẩy bình đẳng giới. Ở nhiều xã hội, phụ nữ vẫn bị hạn chế quyền sở hữu tài sản, ít có cơ hội tham gia thị trường lao động và gần như vắng bóng trong hệ thống tư pháp. Nhận thấy thực trạng này, IDLO đã triển khai nhiều chương trình cải cách luật hôn nhân, luật thừa kế, luật lao động để công nhận quyền bình đẳng cho phụ nữ. Đồng thời, tổ chức còn khuyến khích sự tham gia của phụ nữ vào hệ thống tư pháp, đào tạo và hỗ trợ họ trở thành thẩm phán, luật sư, công tố viên, qua đó gia tăng tiếng nói nữ giới trong các quyết định pháp lý quan trọng. Tại Kenya, dự án “Justice for Women” do IDLO khởi xướng đã giúp hơn 30.000 phụ nữ tiếp cận dịch vụ pháp lý, nhiều người trong số đó lần đầu tiên được bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình. Ở Nepal, IDLO đóng vai trò then chốt trong việc sửa đổi luật thừa kế, giúp phụ nữ được công nhận quyền tài sản ngang bằng với nam giới. Những thay đổi này không chỉ mang lại lợi ích cho riêng phụ nữ, mà còn góp phần thúc đẩy sự công bằng và ổn định xã hội nói chung. Rộng hơn, các chương trình của IDLO còn hỗ trợ nhiều nhóm yếu thế khác như trẻ em, người dân tộc thiểu số hay người khuyết tật, để bảo đảm rằng pháp quyền thực sự là của tất cả mọi người, không phân biệt giới tính, tầng lớp hay hoàn cảnh.
Một vai trò đặc biệt nữa của IDLO là khả năng ứng phó trong bối cảnh khủng hoảng toàn cầu. Trong các quốc gia bị chiến tranh tàn phá, tổ chức này triển khai các chương trình công lý chuyển tiếp, hỗ trợ điều tra tội ác chiến tranh, hòa giải dân tộc và thiết lập thể chế pháp lý mới. Tại Somalia, IDLO tham gia vào việc soạn thảo hiến pháp lâm thời và hỗ trợ hệ thống tòa án địa phương, góp phần tái thiết đất nước sau nội chiến kéo dài. Ở Nam Sudan, IDLO tư vấn xây dựng các bộ luật cơ bản, giúp quốc gia non trẻ này nhanh chóng thiết lập nền pháp lý tối thiểu. Trong đại dịch COVID-19, IDLO phát hành bộ hướng dẫn chi tiết để các chính phủ đảm bảo rằng các biện pháp khẩn cấp không vi phạm quyền con người, đồng thời khuyến nghị cơ chế pháp lý bảo vệ nhân viên y tế và quyền riêng tư của người dân. Trên lĩnh vực môi trường, IDLO tiên phong thúc đẩy luật khí hậu, luật quản lý tài nguyên nước và đất đai, tạo công cụ pháp lý để cộng đồng dễ bị tổn thương có thể bảo vệ quyền lợi trước tác động của biến đổi khí hậu. Qua những hoạt động này, IDLO khẳng định rằng pháp luật không phải là thứ xa xỉ chỉ dùng trong thời bình, mà chính là lá chắn để bảo vệ con người trong những giai đoạn khó khăn nhất.
Cuối cùng, vai trò không thể không nhắc đến của IDLO là xây dựng mạng lưới pháp quyền toàn cầu. Bên cạnh các dự án cụ thể, IDLO còn đóng vai trò trung tâm tri thức, thường xuyên công bố các báo cáo nghiên cứu, phân tích mối liên hệ giữa pháp luật, phát triển và quyền con người. Tổ chức cũng tổ chức nhiều hội nghị quốc tế, tạo diễn đàn kết nối các chính phủ, học giả, xã hội dân sự để thảo luận và chia sẻ kinh nghiệm. Quan trọng hơn, hàng chục nghìn chuyên gia pháp luật từ nhiều quốc gia đã được IDLO đào tạo, trở thành “đại sứ pháp quyền” tại chính quê hương mình. Đây là một tài sản quý báu, tạo nên cộng đồng pháp quyền quốc tế ngày càng mở rộng, nơi tri thức và thực tiễn tốt nhất được lan tỏa, góp phần hình thành những chuẩn mực chung cho toàn cầu.
Tất cả những hoạt động đó cho thấy IDLO giữ một vai trò đặc biệt trong việc thúc đẩy pháp quyền toàn cầu. Tổ chức này không chỉ xem pháp luật là sản phẩm của nhà nước, mà biến nó thành nền tảng để thúc đẩy phát triển, bảo vệ quyền con người, ứng phó khủng hoảng và kết nối quốc tế. Trong bối cảnh thế giới ngày nay đang đối mặt với nhiều thách thức – từ xung đột địa chính trị, khủng hoảng y tế toàn cầu cho đến biến đổi khí hậu – vai trò của pháp quyền càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Và trong hành trình đó, IDLO nổi lên như một đối tác tin cậy, một “người gác cổng” của công lý, bảo đảm rằng pháp luật không chỉ nằm trên giấy, mà trở thành sức mạnh thực sự phục vụ con người và phát triển bền vững.