CHUYỂN ĐỔI SỐ TRONG CÔNG TÁC PHỔ BIẾN, GIÁO DỤC PHÁP LUẬT VÀ TĂNG CƯỜNG NĂNG LỰC TIẾP CẬN PHÁP LUẬT CỦA NGƯỜI DÂN

1. Sự cần thiết thực hiện chuyển đổi số trong công tác phổ biến, giáo dục pháp luật góp phần tăng cường năng lực tiếp cận pháp luật cho người dân
Trong bối cảnh xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân, hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới, cùng với chủ trương chủ động thích ứng với cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đòi hỏi cần có sự đổi mới trong quản trị Nhà nước, quản lý xã hội nói chung và công tác tổ chức thi hành pháp luật, thông tin, phổ biến, giáo dục pháp luật (PBGDPL) nói riêng.
Với vai trò là khâu đầu tiên của quá trình tổ chức thi hành pháp luật, đưa pháp luật vào cuộc sống, có tác động trực tiếp tới hiệu quả tổ chức thi hành pháp luật, công tác phổ biến, giáo dục pháp luật (PBGDPL) thời gian qua luôn được Đảng và Nhà nước quan tâm, chú trọng và đặt ra những yêu cầu phải thường xuyên đổi mới để bảo đảm hiệu quả, đáp ứng kịp thời, đầy đủ, chính xác quyền tiếp cận thông tin pháp luật của người dân; giúp người dân dễ dàng, thuận lợi tìm hiểu pháp luật, bảo vệ và thực thi các quyền, nghĩa vụ pháp lý; tạo sức lan tỏa sự đồng thuận của xã hội trong thực thi chính sách, pháp luật đáp ứng yêu cầu xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa trong giai đoạn mới.
Để thực hiện mục tiêu trên, một trong những giải pháp trọng tâm được xác định trong thời gian qua là chú trọng ứng dụng công nghệ thông tin, thực hiện chuyển đổi số trong công tác PBGDPL. Theo đó, Luật PBGDPL năm 2012 đã có những khái niệm ban đầu về ứng dụng công nghệ thông tin (CNTT) trong PBGDPL thông qua việc quy định một trong các hình thức cần tập trung thực hiện là qua internet, đăng tải thông tin pháp luật trên trang thông tin điện tử (Điều 11). Thực hiện Luật PBGDPL, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 52/2015/NĐ-CP ngày 28/05/2015 về Cơ sở dữ liệu quốc gia về pháp luật nhằm tạo cơ sở pháp lý trong việc xây dựng, quản lý, duy trì, cập nhật, khai thác và sử dụng Cơ sở dữ liệu quốc gia về pháp luật. Sau khi Luật PBGDPL có hiệu lực, Thủ tướng Chính phủ trong Chương trình PBGDPL giai đoạn 2016-2021 đã phê duyệt Đề án “Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác PBGDPL giai đoạn 2019-2021” ban hành kèm theo Quyết định số 471/QĐ-TTg ngày 26/4/2019 của Thủ tướng Chính phủ (sau đây gọi là Đề án 471).
Kết quả tổng kết thực hiện Đề án 471 cho thấy, việc triển khai Đề án về cơ bản đã được thực hiện theo đúng mục tiêu, yêu cầu với các giải pháp phù hợp; giúp người dân dễ dàng, thuận tiện hơn trong tiếp cận thông tin về pháp luật, qua đó nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác PBGDPL. Các bộ, ngành, địa phương đã bố trí nguồn lực cho công tác PBGDPL nói chung, ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác PBGDPL nói riêng, đáp ứng yêu cầu tìm hiểu, học tập pháp luật của cán bộ, Nhân dân. Trong bối cảnh phòng, chống dịch bệnh Covid-19, các bộ, ngành, địa phương đã tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin, định hướng chuyển đổi số trong PBGDPL với nhiều hình thức đa dạng. Đến nay, trên cả nước đã có 14 bộ, ngành[1] và 55 địa phương[2] đã xây dựng đã vận hành Cổng/Trang thông tin PBGDPL. Nhiều bộ, ngành đã xây dựng chuyên mục giải đáp pháp luật qua thư điện tử hoặc giao lưu trực tuyến trên mạng Internet[3]; giải đáp vướng mắc của doanh nghiệp và người dân trên Cổng thông tin điện tử, qua điện thoại; tổ chức cuộc thi trực tuyến[4]; sử dụng mạng xã hội Facebook[5]; thiết kế lại giao diện Cổng thông tin điện tử với việc đưa chuyên mục PBGDPL ở vị trí trung tâm[6]; xây dựng chuyên trang “Chính sách, pháp luật tài nguyên và môi trường” để phổ biến các chính sách, văn bản quy phạm pháp luật mới được ban hành hoặc đang trong quá trình xây dựng[7]; xây dựng các ứng dụng PBGDPL[8]; tổ chức các chiến dịch PBGDPL trên mạng tiktok[9]…
Tại địa phương, đa số các địa phương đã sử dụng các ứng dụng trò chuyện, nhắn tin, gọi trực tuyến (Zalo, Viber, Mocha35…) và mạng xã hội (như Facebook, Zalo, Youtube, Twitter, Lotus…) để thông tin, phổ biến pháp luật của ngành, lĩnh vực, địa phương cho người dân. Đây cũng dần trở thành một trong những kênh quan trọng, dễ tiếp cận, được các địa phương lựa chọn nhằm đưa thông tin, PBGDPL tới người dân một cách nhanh nhóng và có sức lan tỏa rộng lớn. Nhiều địa phương đã ứng dụng công nghệ thông tin trong PBGDPL như: giới thiệu các địa chỉ website về pháp luật cho học sinh và cán bộ, giáo viên[10]; PBGDPL trên các phương tiện thông tin đại chúng[11]; tổ chức các hội nghị, hội thảo, tọa đàm phổ biến các văn bản pháp luật mới theo hình thức trực tuyến[12]; xây dựng “Tủ sách pháp luật điện tử”[13]; tạo tài khoản Youtube “An ninh Đắk Lắk” với hơn 8.000 người theo dõi[14]; xây dựng website tuyên truyền, PBGDPL trực tuyến của Hội đồng phối hợp PBGDPL tỉnh[15]; chuyên mục “Mỗi tuần một điều luật” trên Trang thông tin điện tử của Sở Tư pháp[16]; kết nối ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác PBGDPL đến cấp huyện, cấp cơ sở[17]; phối hợp với các doanh nghiệp viễn thông tổ chức nhắn tin về pháp luật[18]; tăng cường PBGDPL trên hệ thống loa truyền thành cơ sở không dây kết nối với các đài phát thanh, truyền hình;[19] tuyên truyền pháp luật trên thiết bị điện tử theo mô hình “Cầu thang pháp luật” và màn hình Led về phòng chống Covid-19;[20] ứng dụng công nghệ thông tin trong việc hỗ trợ, tư vấn pháp luật và hướng dẫn thủ tục hành chính cho người dân[21]; tổ chức diễn đàn trực tuyến thông tin phổ biến, giáo dục pháp luật cho Nhân dân[22]; Mô hình Sách nói pháp luật[23]…
Bên cạnh những kết quả đạt được, hoạt động ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác PBGDPL cũng gặp nhiều khó khăn, hạn chế. Một số bộ, ngành, địa phương còn chưa quan tâm đúng mức đến việc tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác PBGDPL. Việc xây dựng Cổng Thông tin điện tử PBGDPL quốc gia, Cổng/Trang thông tin điện tử PBGDPL của các bộ, ngành, địa phương còn chậm tiến độ. Các chương trình, sản phẩm, tài liệu, ấn phẩm PBGDPL để đăng tải trên Cổng hoặc Trang thông tin điện tử PBGDPL còn thiếu phong phú. Các Cổng/Trang Thông tin PBGDPL chưa có phần mềm, ứng dụng công nghệ trực tuyến trong PBGDPL như: diễn đàn trao đổi trực tuyến; tư vấn, hỏi đáp pháp luật trực tuyến để phục vụ hiệu quả, thuận tiện hơn nhu cầu tìm hiểu pháp luật của người dân. Cổng Thông tin điện tử PBGDPL quốc gia đã được xây dựng và vận hành thử nghiệm nhưng cấu trúc dữ liệu thông tin về PBGDPL để xây dựng dữ liệu dùng chung chưa được hoàn thiện; vấn đề kết nối, chia sẻ dữ liệu chưa được thực hiện thường xuyên, rộng khắp; nền tảng số hóa công tác PBGDPL chưa được phát triển. Cơ sở hạ tầng về công nghệ thông tin của Bộ Tư pháp cũng như nhiều bộ, ngành, địa phương còn hạn chế, chưa được đầu tư đúng mức. Nguồn nhân lực triển khai ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác PBGDPL còn rất hạn chế, hầu hết các bộ, ngành, địa phương chưa bố trí cán bộ có chuyên môn về công nghệ thông tin đảm nhiệm. Việc thực hiện xã hội hóa trong ứng dụng công nghệ thông tin đối với công tác PBGDPL gặp nhiều khó khăn. Chất lượng hiệu quả ứng dụng công nghệ thông tin trong PBGDPL còn chưa đồng đều ở các bộ, ngành, địa phương.
Nhìn tổng thể, việc tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác PBGDPL đã thể hiện quyết tâm của Bộ, ngành Tư pháp nói riêng, các bộ, ngành, địa phương nói chung trong việc đổi mới, đa dạng hóa hình thức tiếp cận pháp luật cho người dân, góp phần thực hiện hiệu quả Kết luận số 80-KL/TW ngày 20/6/2020 của Ban Bí thư về việc tiếp tục thực hiện Chỉ thị số 32-CT/TW của Ban Bí thư về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng trong công tác phổ biến, giáo dục pháp luật, nâng cao ý thức chấp hành pháp luật của cán bộ, Nhân dân và Quyết định số 1521/QĐ-TTg ngày 06/10/2020 của Thủ tướng Chính phủ ban hành Kế hoạch thực hiện Kết luận số 80-KL/TW.
Bên cạnh đó, Bộ Tư pháp cũng đã và đang triển khai Dự án đầu tư công trung hạn về xây dựng hệ thống thông tin PBGDPL, trong đó xác định nhiều giải pháp để thực hiện chuyển đổi số trong công tác PBGDPL.
Trong bối cảnh phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin, công nghệ số, công tác PBGDPL đang đứng trước những đòi hỏi, thách thức mới cần phải có sự thay đổi một cách toàn diện, sâu sắc từ tư duy, nhận thức đến cách làm. Để đáp ứng yêu cầu đó, Kết luận số 80-KL/TW của Ban Bí thư đã xác định các chủ trương, định hướng làm tiền đề cho công tác PBGDPL thời gian tới, trong đó về hình thức PBGDPL, Kết luận số 80-KL/TW yêu cầu cần: “Đổi mới, đa dạng hóa các hình thức, cách thức phổ biến, giáo dục pháp luật, bảo đảm phù hợp với nhu cầu xã hội và từng nhóm đối tượng. Đẩy mạnh việc ứng dụng công nghệ thông tin, kỹ thuật số, mạng xã hội trong công tác phổ biến, giáo dục pháp luật”. Quyết định số 1521/QĐ-TTg ngày 06/10/2020 của Thủ tướng Chính phủ ban hành Kế hoạch thực hiện Kết luận số 80-KL/TW đã cụ thể hóa chủ trương trong Kết luận số 80-KL/TW theo hướng tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác PBGDPL, tập trung PBGDPL trên Cổng/Trang thông tin điện tử PBGDPL của bộ, ngành, địa phương hoặc của Hội đồng phối hợp PBGDPL các cấp và các ứng dụng trên thiết bị di động; thi tìm hiểu pháp luật, tập huấn pháp luật trực tuyến; nghiên cứu, ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong PBGDPL.
Như vậy, công tác PBGDPL trong thời gian tới phải đảm bảo sự đổi mới nhằm thích ứng với cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và chuyển đổi số trong công tác PBGDPL là tất yếu, là một trong những giải pháp căn cơ, có tính đột phá để thay đổi tổng thể, toàn diện diện mạo, cách thức PBGDPL dựa trên sự phát triển của các công nghệ số, tạo điều kiện cho người dân tự học tập, tìm hiểu pháp luật, đảm bảo quyền tiếp cận thông tin của công dân. Từ đó sẽ giúp cho hoạt động PBGDPL không bị giới hạn về không gian, tạo sự lan toả rộng lớn và nhanh chóng các thông tin pháp luật chính thống; nâng cao tính minh bạch trong hoạt động của cơ quan nhà nước; giúp người dân dễ dàng, thuận lợi trong khai thác, sử dụng pháp luật để bảo vệ và thực thi các quyền, nghĩa vụ pháp lý.
2. Định hướng triển khai chuyển đổi số trong công tác PBGDPL góp phần tăng cường năng lực tiếp cận pháp luật cho người dân
Thứ nhất, thống nhất nhận thức các cấp ủy, chính quyền, người đứng đầu các bộ, cơ quan ngang bộ, tổ chức và địa phương trong thực hiện chuyển đổi số trong công tác PBGDPL, coi đây là mục tiêu, định hướng phát triển của công tác PBGDPL trong giai đoạn mới. Các bộ, ngành, địa phương cần đầu tư cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin, công nghệ số phù hợp; xây dựng đội ngũ cán bộ công nghệ thông tin đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ.
Thứ hai, cần khẩn trương rà soát, sửa đổi, bổ sung các quy định của pháp luật liên quan; chủ động nghiên cứu, đề xuất Thủ tướng Chính phủ ban hành Đề án chuyển đổi số trong công tác PBGDPL để thống nhất cách thức tổ chức và lộ trình thực hiện chuyển đổi số trong công tác PBGDPL, gắn với triển khai thực hiện chương trình Chuyển đổi số quốc gia, xây dựng chính phủ số, chương trình chuyển đổi số của ngành tư pháp và các chương trình, đề án về PBGDPL, nâng cao năng lực tiếp cận của người dân.
Thứ ba, chú trọng việc chỉ đạo, hướng dẫn, kiểm tra, đôn đốc, đánh giá kết quả thực hiện chuyển đổi số trong công tác PBGDPL và bảo đảm năng lực tiếp cận pháp luật của người dân; tăng cường sự phối hợp giữa các cơ quan, đơn vị, địa phương trong tổ chức triển khai Đề án có liên quan. Đồng thời, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin, chuyển đổi số trong thực hiện quản lý nhà nước về PBGDPL để đảm bảo thiết lập hệ thống dịch vụ công phục vụ nhu cầu tìm hiểu, học tập pháp luật của người dân trên môi trường mạng.
Thứ tư, cần xác định những công nghệ số, dữ liệu số sẽ được áp dụng và quản lý trong lĩnh vực PBGDPL để tạo nền tảng chung thực hiện chuyển đổi số, lấy trung tâm là Cổng Thông tin PBGDPL điện tử quốc gia, hướng tới việc xây dựng và hình thành Trung tâm thông tin pháp luật quốc gia do Bộ Tư pháp quản lý, là địa chỉ cung cấp thông tin pháp luật chính thống của Chính phủ phục vụ người dân, doanh nghiệp. Các công nghệ số, dữ liệu số cần xác định căn cứ theo đặc điểm từng đối tượng đặc thù như: người dân ở vùng dân tộc thiểu số, miền núi, vùng sâu, vùng xa, biên giới, ven biển, hải đảo, vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn và ngư dân; người lao động trong các doanh nghiệp; nạn nhân bạo lực gia đình; người khuyết tật... Thực hiện giải pháp phát triển nền tảng tư vấn, giải đáp pháp luật, PBGDPL từ xa. Giải pháp này được bảo đảm khi mục tiêu đến năm 2025 chúng ta phổ cập dịch vụ mạng di động 4G/5G và điện thoại di động thông minh.
Thứ năm, chuẩn bị sẵn sàng về nguồn lực bảo đảm cho chuyển đổi số: Một trong những thách thức lớn của việc chuyển đổi số là bảo đảm về nhân lực, cơ sở vật chất và kinh phí vận hành. Theo đó, cần quan tâm bố trí nguồn lực, đầu tư cho các chương trình, đề án, nhiệm vụ về ứng dụng công nghệ thông tin, chuyển đổi số trong lĩnh vực PBGDPL nhằm bảo đảm việc cung cấp thông tin pháp luật cho người dân được đầy đủ, kịp thời, nhanh chóng, thuận lợi; lồng ghép việc triển khai các chương trình, đề án có liên quan như Đề án xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN, Đề án truyền thông dự thảo chính sách, ứng dụng công nghệ thông tin và chuyển đổi số về công tác PBGDPL, đề án về nâng cao năng lực tiếp cận pháp luật cho người dân... để tận dụng nguồn lực cho hoạt động chuyển đổi số./.