Nghiên cứu trao đổi

XÂY DỰNG TÒA ÁN ĐIỆN TỬ TẠI VIỆT NAM

Trong những năm qua, Đảng, Nhà nước và toàn xã hội đã triển khai mạnh mẽ chủ trương “… đẩy mạnh nghiên cứu, chuyển giao, ứng dụng tiến bộ khoa học và công nghệ, đổi mới sáng tạo, nhất là những thành tựu của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, thực hiện chuyển đổi số quốc gia…”, quyết tâm nắm bắt cơ hội và thành tựu của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư để xây dựng đất nước Việt Nam phát triển. Với vai trò là cơ quan xét xử, thực hiện quyền tư pháp, hệ thống Tòa án đã tích cực đẩy mạnh các hoạt động cải cách tư pháp, ứng dụng công nghệ thông tin (CNTT) phù hợp với yêu cầu của việc xây dựng nhà nước pháp quyền trong thời đại kỹ thuật số, thúc đẩy toàn diện việc chuyển đổi số quốc gia và xây dựng Tòa án điện tử (TAĐT) với mục tiêu “mọi nghiệp vụ thực hiện trực tuyến, mọi quy trình thực hiện công khai, mọi xử lý được ứng dụng công nghệ”; qua đó, nâng cao hiệu quả, tăng cường tính chuyên nghiệp, công khai, minh bạch hoạt động của Tòa án.

1. Thành tựu
Bản chất của việc xây dựng TAĐT là chuyển một phần hoạt động của Tòa án từ không gian thực lên không gian số, trong đó, cốt lõi là việc thực hiện một số hoạt động của Tòa án trên nền tảng số, như: quản trị nội bộ Tòa án; công khai hoạt động của Tòa án; cung ứng dịch vụ tư pháp công trực tuyến; hỗ trợ để nâng cao hiệu quả hoạt động của các chức danh tư pháp; chia sẻ và khai thác cơ sở dữ liệu của các nền tảng số quốc gia; đặc biệt là tiến hành các hoạt động tố tụng điện tử. Thực hiện kế hoạch xây dựng TAĐT, Tòa án nhân dân tối cao (TANDTC) đã đưa vào sử dụng nhiều hệ thống CNTT tiên tiến, điển hình như:
- Phát triển và đưa vào sử dụng Cổng Thông tin điện tử TANDTC và 67 Trang thông tin điện tử Tòa án nhân dân các cấp; Trang thông tin điện tử công bố bản án, quyết định của Tòa án với hơn 1 triệu bản án, quyết định; Trang thông tin điện tử về án lệ với 63 án lệ được công bố và nền tảng thông tin trao đổi về xây dựng, phát triển án lệ… Bước đầu, các nền tảng thông tin này đã tạo dựng môi trường giao tiếp điện tử, tạo thuận lợi cho việc tiếp cận thông tin của người dân; tăng cường sự giám sát của cơ quan, tổ chức, cá nhân đối với hoạt động xét xử của Tòa án. Theo thống kê, trung bình một ngày có khoảng 20 nghìn người truy cập vào Cổng Thông tin điện tử và các Trang điện tử của Tòa án để khai thác thông tin.
- Đưa vào sử dụng và tích hợp 03 dịch vụ tư pháp công cấp độ 4 trên Cổng Dịch vụ công quốc gia gồm: đăng ký trực tuyến cấp sao bản án, tài liệu trong hồ sơ vụ án; gửi, nhận đơn khởi kiện, tài liệu, chứng cứ và cấp tống đạt, thông báo văn bản tố tụng của Tòa án bằng phương tiện điện tử; thu, nộp tạm ứng án phí, lệ phí Tòa án. Các dịch vụ trực tuyến này đã giúp người dân dễ dàng giải quyết công việc tại Tòa án mọi lúc, mọi nơi mà không cần phải đến trực tiếp Tòa án.
- Xây dựng Trung tâm dữ liệu Tòa án nhân dân, Trung tâm giám sát và điều hành hoạt động Tòa án, hạ tầng mạng WAN…, bước đầu đáp ứng yêu cầu tính toán, xử lý cũng như bảo đảm an toàn thông tin cấp độ 3.
- Tổ chức hệ thống truyền hình hội nghị trực tuyến Tòa án nhân dân với quy mô hơn 800 điểm cầu, kết nối đến toàn bộ các cấp Tòa án, giúp hình thành không gian “phẳng” làm việc, tương tác giữa các Tòa án không còn bị rào cản bởi khoảng cách địa lý. Thông qua hệ thống này, các Tòa án cũng có thể tổ chức các cuộc họp, tập huấn, hội thảo theo hình thức trực tuyến với các đơn vị trong hoặc ngoài Tòa án vào bất kỳ thời điểm nào nên đặc biệt hữu ích cho việc trao đổi, nâng cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ. Trung bình hằng năm hệ thống truyền hình hội nghị Tòa án phục vụ hơn 1.200 phiên, tiết kiệm nhiều chục tỷ đồng cho ngân sách nhà nước.
- Hệ thống quản lý án giúp cho các Tòa án quản lý, theo dõi được toàn bộ tiến trình thụ lý, giải quyết đơn tư pháp, vụ việc từ khi bắt đầu đến khi kết thúc; giám sát được tình hình thụ lý, giải quyết án đến từng Thẩm phán, nhằm bảo đảm các yêu cầu của người dân, các hành vi vi phạm pháp luật và tội phạm được giải quyết nhanh, đúng quy định pháp luật. Bên cạnh đó, TANDTC còn đưa vào sử dụng nhiều phần mềm quản lý nội bộ để nâng cao hiệu suất lao động, hiệu quả công tác của các Tòa án, như: phần mềm quản lý văn bản điện tử và chỉ đạo điều hành; phần mềm quản lý nhân sự và đánh giá công chức; phần mềm quản lý công sản; phần mềm quản tài lý chính và phần mềm thống kê số liệu án.
Năm 2021, để đẩy nhanh tiến trình xây dựng TAĐT đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp trong tình hình mới, TANDTC đã ứng dụng mạnh mẽ CNTT, trí tuệ nhân tạo để hỗ trợ Thẩm phán giải quyết án chính xác và giảm bớt áp lực công việc trong bối cảnh số lượng vụ việc phải giải quyết ngày càng tăng; xét xử nhanh chóng, kịp thời; bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của bị can, bị cáo, đương sự, tổ chức và cá nhân có liên quan; giảm thiểu thời gian cho người dân, cơ quan, tổ chức trong việc tham gia phiên tòa, qua đó tiết kiệm chi phí xã hội, cụ thể như:
- Hệ thống xét xử trực tuyến để triển khai thi hành Nghị quyết số 33/2021/QH15 của Quốc hội về tổ chức phiên tòa trực tuyến. Đây được coi là bước đột phá trong cải cách tư pháp, hạn chế tập trung đông người tại một phòng xử án, bảo đảm an toàn phòng, chống dịch bệnh trong thời điểm dịch bệnh Covid-19 diễn biến phức tạp; cho phép người dân dễ dàng tiếp cận công lý; giảm thiểu chi phí, thời gian tiến hành tố tụng và tham gia tố tụng, cũng như các chi phí xã hội khác. Việc xét xử trực tuyến có ý nghĩa đặc biệt đối với các vụ án về tội xâm hại tình dục, kinh tế, tham nhũng, chức vụ; các vụ án có nhiều người tham gia tố tụng…; cho phép người bị hại, người làm chứng, luật sư và những người tham gia tố tụng khác tham gia phiên tòa tại các địa điểm khác nhau, qua đó góp phần bảo vệ quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của tổ chức, cá nhân tốt hơn, hiệu quả hơn, hạn chế việc phải hoãn phiên tòa nhiều lần hoặc xét xử vắng mặt. Theo thống kê, tính đến tháng 5/2023 toàn hệ thống Tòa án đã xét xử trực tuyến 7.278 vụ án, trong đó: hình sự 5.799 vụ; dân sự 348 vụ; hành chính 500 vụ; hôn nhân và gia đình 134 vụ; lao động, kinh doanh, thương mại 19 vụ; các loại vụ việc khác 478 vụ.
- Phần mềm Trợ lý ảo Tòa án nhân dân thực hiện tương tác với Thẩm phán bằng ngôn ngữ nói hoặc chữ viết thông qua ứng dụng của điện thoại di động, trên máy tính cá nhân, hỗ trợ Thẩm phán: tra cứu văn bản quy phạm pháp luật, tham khảo các tình huống pháp lý tương tự đã được Hội đồng Thẩm phán TANDTC tổng kết thực tiễn xét xử, tham khảo các bản án tương tự đã có hiệu lực pháp luật, lập kế hoạch giải quyết vụ việc và quản lý hồ sơ án điện tử, dự thảo các văn bản tố tụng. Đến nay, đã có 11 nghìn tài khoản được cấp cho Thẩm phán, Thẩm tra viên, Thư ký và trung bình có hơn 10 nghìn lượt truy cập/ngày.
2. Ý nghĩa
Việc đưa vào sử dụng các hệ thống CNTT nói trên đã giúp nâng cao hiệu quả hoạt động và tăng cường tính chuyên nghiệp, công khai, minh bạch của Tòa án. Điều này khẳng định lợi ích tích cực của hoạt động xây dựng TAĐT tại Việt Nam đối với việc thực hiện chức năng của Tòa án và chất lượng phục vụ người dân và xã hội, như:
Thứ nhất, giúp tăng năng suất lao động của Tòa án. Nhiều hoạt động tố tụng được tự động hóa hoặc tiến hành trực tuyến, nên tiết kiệm nhân lực, vật lực và thời gian, qua đó, tăng năng suất lao động của hoạt động tư pháp.
Thứ hai, hỗ trợ Thẩm phán ra phán quyết chính xác. Thay vì tác nghiệp thủ công, việc ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo và xử lý dữ liệu lớn giúp Thẩm phán và Thư ký Tòa án tra cứu văn bản quy phạm pháp luật, xử lý hồ sơ nhanh hơn, chính xác hơn.
Thứ ba, tiết kiệm công sức, thời gian và chi phí của người dân. TAĐT cho phép người dân thực hiện các quyền và nghĩa vụ tố tụng ở mọi nơi, mọi thời điểm thông qua nền tảng số; nắm bắt kịp thời tiến độ giải quyết vụ việc; dễ dàng tiếp cận, nghiên cứu các bản án tương tự, sử dụng các ứng dụng hỗ trợ phân tích và dự đoán kết quả tố tụng… để từ đó, quyết định khởi kiện hoặc không khởi kiện ra Tòa án, biết trước được các nội dung phải chứng minh… nên tiết kiệm thời gian, công sức và chi phí tố tụng.
Thứ tư, xử lý một cách nhân văn các tình huống đặc biệt của tố tụng. Với TAĐT, các đương sự, nhân chứng, luật sư có thể tham gia phiên tòa mà không cần thiết phải có mặt trực tiếp tại trụ sở Tòa án. Điều này đặc biệt hữu dụng trong nhiều trường hợp, ví dụ như tránh cho người bị hại trong vụ án xâm hại tình dục trẻ em phải tiếp xúc trực tiếp với bị cáo, bảo đảm bí mật đời tư, tránh cho các em những tổn thương tâm lý.
Thứ năm, công khai, minh bạch hoạt động của Tòa án. TAĐT cho phép tăng cường công khai, minh bạch toàn bộ hoạt động tố tụng, tiến độ và kết quả xét xử để người dân theo dõi, giám sát quá trình tố tụng, qua đó nâng cao uy tín của Tòa án với Nhân dân.
Thứ sáu, tăng cường năng lực quản lý và giám sát trong hệ thống Tòa án. Các hoạt động tố tụng và hành chính - tư pháp trong toàn hệ thống Tòa án được quản lý theo thời gian thực; công tác quản lý, giám sát, điều hành hoạt động của hệ thống Tòa án được tiến hành kịp thời, hiệu quả; tăng cường tính minh bạch và phòng ngừa tiêu cực.
Thứ bảy, tiết kiệm cho ngân sách. Theo ước tính của các chuyên gia, với việc triển khai TAĐT và các giải pháp đồng bộ khác sẽ tiết kiệm từ 10% đến 15% chi phí hoạt động của Tòa án và chi phí xã hội. Đặc biệt, chi phí mà người dân phải chi trả khi tham gia tố tụng cũng giảm đáng kể, do không phải trực tiếp đến trụ sở Tòa án và thực hiện các hoạt động tố tụng qua giao thức điện tử.
Bên cạnh những kết quả đạt được, hoạt động xây dựng TAĐT vẫn còn gặp rất nhiều khó khăn, như: cơ sở vật chất, hạ tầng CNTT của hầu hết các Tòa án, nhất là các Tòa án nhân dân cấp tỉnh, cấp huyện còn yếu kém; các phần mềm ứng dụng được xây dựng ở những giai đoạn khác nhau, trên các nền tảng phát triển khác nhau, tính năng một số phần mềm chưa đáp ứng yêu cầu quản lý nghiệp vụ do có sự thay đổi về quy định của pháp luật; nguồn nhân lực chuyên trách về CNTT còn thiếu và yếu, chủ yếu là kiêm nhiệm; cơ sở pháp lý cho phép thực hiện các hoạt động tố tụng điện tử còn chưa đầy đủ; sự phát triển CNTT thiếu đồng bộ của các cơ quan liên quan cũng làm ảnh hưởng đến việc triển khai TAĐT. Ví dụ như Tòa án đã chủ động về hạ tầng số để tổ chức xét xử trực tuyến theo Nghị quyết số 33/2021/QH15, nhưng, các cơ sở giam giữ của ngành Công an chưa có đủ trang thiết bị để phục vụ xét xử trực tuyến...
3. Giải pháp
Trong bối cảnh hội nhập quốc tế diễn ra ngày càng sâu rộng trên tất cả các mặt của đời sống xã hội, yêu cầu về bảo vệ quyền con người, quyền công dân ngày càng được đề cao, thì việc xây dựng một nền tư pháp chuyên nghiệp, hiện đại, công bằng, nghiêm minh, liêm chính, phụng sự Tổ quốc, phục vụ Nhân dân là một trong những nhiệm vụ chính trị quan trọng được Đảng ta đặt ra ngay trong Nghị quyết Đại hội lần thứ XIII của Đảng. Đây cũng mục tiêu quan trọng của chiến lược xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam được nêu tại Nghị quyết số 27/NQ-TW ngày 09/11/2022 của Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII. Do vậy, việc xây dựng TAĐT trong thời gian tới cần tập trung vào các định hướng sau:
Thứ nhất, xây dựng TAĐT để hướng tới thực thi và nâng cao năng lực quản trị Tòa án trên nền tảng số.
Thứ hai, xây dựng TAĐT để cung cấp các dịch vụ tư pháp công, nhằm phục vụ người dân tốt hơn.
Thứ ba, xây dựng TAĐT để hỗ trợ Thẩm phán nâng cao hiệu quả và chất lượng hoạt động.
Thứ tư, xây dựng TAĐT để triển khai các hoạt động tố tụng trực tuyến.
Thứ năm, xây dựng TAĐT để tăng cường tính công khai, minh bạch trong hoạt động của Tòa án.
Thứ sáu, xây dựng TAĐT để kết nối với các nền tảng số khác.
Xây dựng TAĐT là xu thế tất yếu của mọi nền tư pháp văn minh, hiện đại. Trên thực tế, TAĐT đã mang lại nhiều hiệu quả tích cực và đang ngày càng khẳng định sự cần thiết, cấp bách. Muốn hoàn thành nhiệm vụ quan trọng này, đòi hỏi phải có chủ trương đúng đắn, quyết tâm chính trị cao, nguồn lực đầu tư lớn và biện pháp tổ chức thực hiện quyết liệt, khoa học. Đảng và Nhân dân đang đòi hỏi và chờ đợi chúng ta xây dựng một nền tư pháp văn minh, hiện đại, bảo vệ công lý, phụng sự Tổ quốc, phục vụ Nhân dân.